Κώστα Βαλέτα, Kάρμεν,Αιολικά Γράμματα, Αθήνα, 2011

Φίλιππου Νικολόπουλου

Αν/τή Καθ. Κοινωνιολογίας

Πανμ/μίου Ινδιανάπολης και UINDY Athens-Λογοτέχνη

Το βιβλίο "Κάρμεν" του Κώστα Βαλέτα περιλαμβάνει δύο καλά επιμελημένες, από φιλολογικής πλευράς, μεταφράσεις του ίδιου στην Ελληνική του ομώνυμου διηγήματος του Προσπέρ Μεριμέ και του λιμπρέτου, πάνω στο οποίο βασίστηκε  η ομώνυμη όπερα του Μπιζέ, με σχόλια και σημειώσεις, όπως επίσης και τα δικά του "Προλεγόμενα", Στα τελευταία  αναπτύσσονται οι ενδιαφέρουσες και εικονοκλαστικές θέσεις του ίδιου για το περιεχόμενο του μηνύματος, που εκπέμπει συμβολικά η ηρωίδα - "αντιηρωΐδα" της περίφημης όπερας. Τα σχόλια και οι σημειώσεις στις μεταφράσεις, όπως και τα παρουσιαζόμενα ιστορικά στοιχεία στα "Προλεγόμενα" - ιδιαίτερα γύρω απ' τη βιογραφία του Μεριμέ και γύρω απ' την σύγκριση του δικού του διηγήματος με το έργο του Πούσκιν "Οι Τσιγγάνοι"- βοηθά ικανοποιητικά τον αναγνώστη να αντιληφθεί το ιστορικό, κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο γεννήθηκε το έργο.

Ο Κώστας Βαλέτας  παρουσιάζει την ηρωίδα «Κάρμεν» ως σύμβολο της γυναικείας ελευθερίας και χειραφέτησης, ως σύμβολο άρνησης των δεσμεύσεων, που επιβάλλουν στη γυναίκα οι πατριαρχικές κοινωνικές δομές, κουλτούρα και  τρόπος σκέψης. Μελετώντας κανείς βαθύτερα και προσεκτικότερα το δοκίμιο αντιλαμβάνεται ότι η νοηματοδότηση αυτού του συμβόλου παραπέμπει περισσότερο στην αντισυμβατική, εκρηκτική και ηφαιστειώδη συμπεριφορά της ηρωίδας παρά  στα ορθολογικά και κοινωνικά επιχειρήματα που όρθωσε υπέρ της γυναικείας χειραφέτησης και ισότητας το οργανωμένο φεμινιστικό κίνημα ήδη από τον 19ο αιώνα στην Ευρώπη και στη Βόρεια Αμερική. Πρόκειται για έναν άνθρωπο που ακούει αποκλειστικά τα μηνύματα της καρδιάς και των ενστίκτων της και είναι πιστή στην κουλτούρα της "τσιγγάνας", δηλαδή μία νομαδική κουλτούρα με συνεχείς μετακινήσεις και μ' ένα ιδιόρρυθμο κώδικα αξιών, όπου η αρχή της προσωπικής ελευθερίας, η νοοτροπία της «εσω-ομάδας» και η αυθεντική έκφραση των παθών χωρίς υποκρισία κυριαρχούν. Πολύ σωστά ο ερημίτης στις τελευταίες σελίδες της νουβέλας του Μεριμέ διατυπώνει αυτήν άποψη για την Κάρμεν: "Φτωχό παιδί, Φταίνε οι Καλές (δηλ. οι Τσιγγάνοι) που την ανάθρεψαν έτσι".

Η Κάρμεν έχει αυθεντικότητα στην έκφραση των παρορμήσεών της, των ενστίκτων της  και του "παγανισμού της" -που προέρχεται ακριβώς απ' την τσιγγάνικη κουλτούρα- και της τάσης της να παραβιάζει τους κανόνες της ηθικής και νόμιμης κοινωνικής ζωής των "καθώς πρέπει" Ευρωπαίων (μάλιστα μερικούς απ' αυτούς τους χρησιμοποιεί, χωρίς δισταγμούς ή τύψεις, για οικονομικούς σκοπούς, προσφέροντάς τους παροδικές ερωτικές απολαύσεις). Πιο πολύ δείχνει εμπιστοσύνη και εκφράζει συναισθήματα, έστω παροδικά, στους δικούς της τσιγγάνικους κύκλους (παραπομπή στη γνωστή κοινωνιολογική διάκριση «εσω-ομάδα - εξω-ομάδα»). Δεν ξέρει από πειθαρχία, καθήκοντα και αρχές που συναντιούνται στον "καθώς πρέπει" χριστιανικό κόσμο της Ευρώπης, γι' αυτό και επηρεάζει τον Ντον Χοσέ να εγκαταλείψει τη  στρατιωτική σταδιοδρομία και να αφομοιωθεί απ' την τσιγγάνικη κουλτούρα. Έτσι μόνο μπορούσε να του δοθεί και να τον αγαπήσει. Τους άλλους άνδρες, όπως είπαμε, τους χρησιμοποιεί περιστασιακά. Μπορεί ακόμη και να εκπορνευτεί περιστασιακά - ακριβώς "για τσιγγάνικες δουλειές"-, χωρίς όμως να μπορεί να βρει  σ΄αυτούς τους άλλους κύκλους των ανδρών ένα πειστικό σημείο αναφοράς, που θα την προσανατολίσει σε μια σειρά από δεσμεύσεις και "νόρμες" του "καλού κόσμου". Αυτοί οι άντρες  δεν μπορούν να απευθυνθούν στην καρδιά της.

Η Κάρμεν αποτελεί πάθος αδέσμευτο από αρχές και κανόνες του λεγόμενου "πολιτισμένου κόσμου" της Ευρώπης ή από φραγμούς χριστιανικού τύπου. Πολύ σωστά λέγει ο Κ.Β. ότι αποτελεί «αισθήματα και πράξεις που είναι η ενεργοποίηση του ηφαιστείου, ψυχή που είναι ο κρατήρας του, φιλιά και χάδια που είναι λάβα που καίει ασυγκράτητα μέχρι να σβήσει στη θάλασσα». Τέτοιες ηρωίδες, συνεχίζει, δεν υπάρχουν ούτε στις αρχαίες ελληνικές τραγωδίες. Δεν είναι "Ελένη", "Κλυταιμνήστρα", "Μήδεια" ή "Αντιγόνη", που οι πράξεις τους ή οι ερωτικές επιλογές τους δεν τροφοδοτούνται από μία συνεχή έκρηξη του ερωτισμού και της καρδιάς τους, αλλά από κάποιες συναισθηματικές απογοητεύσεις ή εκδικητικές τάσεις ή ηθικά πλαίσια μέσα στα οποία κινείται η αγάπη τους.

Θα έλεγε κανείς ότι το περιεχόμενο και την υπαρξιακή φλόγα της ηρωίδας -"αντι-ηρωίδας" το πλησιάζει περισσότερο και σωστότερα το πνεύμα του Φρ. Νίτσε, καθώς θαυμάζει την "αυθόρμητη και απλή έκφραση των ενστίκτων της", δηλ. τον ζωικό της παλμό, αυτό που στη Γέννηση της Τραγωδίας αποκαλείται "ομηρική αφέλεια (βιώνει τον κόσμο των ενστίκτων και των αισθήσεων αυθόρμητα χωρίς καμία ενοχή). Ο Νίτσε πλησιάζει έτσι την περίπτωσή της, γιατί τολμά να ανιχνεύσει έντονες υπαρξιακές διαστάσεις πέραν «Καλού και Κακού", στις ανθρώπινες προσωπικότητες. Το δίπολο "καλό-κακό", για τον μεγάλο γερμανό φιλόσοφο, είναι μια ψυχική-υπαρξιακή φυλακή μέσα στην οποία ο Ευρωπαίος Χριστιανός είναι εγκλωβισμένος. Ο τύπος και η ηφαιστειακή φύση της Κάρμεν αποτελεί στην πράξη κατάλυση αυτής της φυλακής!

 Θα τολμούσα να πω ακόμη ότι ο τύπος της βρίσκεται πέρα κι από την έννοια του Διονυσιακού πάθους και θεώρησης, αν δεχθούμε ότι, τουλάχιστον με τα αρχαιοελληνικά κριτήρια, το "Διονυσιακό" έχει και κάποια θρησκευτική διάσταση, αποτελώντας μία "μεθυστική" αντίδραση στη συνείδηση της "υπαρξιακής οδύνης και του θανάτου", αντίδραση που καλύπτεται τελικά από τον συμβολισμό κάποιας θεότητας (ας θυμηθούμε τις Βάκχες  του Ευριπίδη ή τους οργιώδεις χορούς των γυναικών στα δάση που διατηρούσαν πάντα κάποιον τελετουργικό - θρησκευτικό χαρακτήρα). Η Κάρμεν είναι ένας απλός άνθρωπος και εκφράζει τα πάθη και τις παρορμήσεις της χωρίς περίτεχνες επικαλύψεις ή πλαίσια διανοητικών κατασκευών. Τα ένστικτά της μιλούν αυτά τα ίδια, ατόφια και απροσποίητα.

 Αν τώρα  πλησιάσουμε την έννοια της γυναικείας χειραφέτησης κοινωνιολογικά, δηλ. στο πεδίο των κοινωνικών κινημάτων της νεωτερικότητας, πρέπει να δεχθούμε ότι πρόκειται για μία ορθολογική διαδικασία κινηματική, που αναπτύσσεται μέσα στο πλαίσιο των κοινωνικών - οικονομικών διεργασιών της Ευρώπης του 19^ου και 20^ου αιώνα και στηρίζεται κατ' εξοχήν σε "νόρμες" της νεωτερικής και εκσυγχρονιζόμενης Ευρώπης. Το κίνημα της γυναικείας χειραφέτησης  αμφισβητεί την παραδοσιακή πατριαρχία  και είναι συνδεδεμένο με συλλογικούς αγώνες και  δομές σύγχρονης εκλογικευόμενης κοινωνίας.

Ωστόσο το πάθος της Κάρμεν, η επιμονή της στη δική της ελευθερία και το τσιγγάνικο τρόπο ζωής της («Τσιγγάνα γεννήθηκα, Τσιγγάνα θα πεθάνω") είναι αμφισβήτηση του σύγχρονου τρόπου ζωής, που περιλαμβάνει πλαίσια δεσμεύσεων τόσο κοινωνικά όσο και συμβατικά ηθικά. Δεν είναι  τυχαίο που ο μεγάλος Γερμανός κοινωνιολόγος Max Weber παρομοίασε τον ορθολογικό χαρακτήρα των δυτικών κοινωνιών και οικονομιών με "σιδερένιο κλουβί". Η ίδια η Τσιγγάνικη  κουλτούρα, της οποίας η επίδραση στην διαμόρφωση της ταυτότητας της ηρωίδας του Μεριμέ ήταν καθοριστική (γι' αυτό και ο τύπος της και το σύνολο των αντιδράσεών της μπορούν να αποτελέσουν ενδιαφέρον αντικείμενο της πολιτιστικής ανθρωπολογίας),βρίσκεται έξω από το πνεύμα της ορθολογικής κοινωνίας του οργανωμένου χρόνου, των χαλιναγωγημένων ενστίκτων και της επιμονής στην παραγωγή.

Θα ήταν  σκόπιμο, λοιπόν, να συλλάβουμε το πνεύμα της ηρωίδας μας πέρα από τις ορθολογικές προδιαγραφές της τυπικής χειραφέτησης  ή ακόμη και πέρα από την αντίθεση "μητριαρχικού - πατριαρχικού" και τις συναφείς  εντάσεις που δημιουργούνται καθώς το δεύτερο αμφισβητείται μέσα από τις δομές της νεωτερικής κοινωνίας. Οι συνεκδοχές του μηνύματος που εκπέμπει είναι πολύ περισσότερες και πολλές απ' αυτές αγκαλιάζουν την ανθρώπινη φύση, στις αντισυμβατικές της εκρήξεις, ως σύνολο, πέρα απ' την διαφορά και την αντίθεση των φύλων. Έτσι μπορούμε να μιλάμε για πάθος και ανόθευτη έκφραση ενστίκτων «ανθρώπου γενικά» και όχι απλώς γυναίκας. Επίσης μπορούμε να μιλάμε όχι απλώς για ανυπόκριτη έκφραση του έρωτα κόντρα στις κοινωνικές  συμβατικότητες (γιατί  ένα άτομο μπορεί μεν να εναντιώνεται στις κοινωνικές συμβατικότητες, ενώ παράλληλα όμως  θέλει να δεσμεύεται ερωτικά με πρόσωπα, στο πλαίσιο μακροχρόνιας σταθερής σχέσης που προσδιορίζεται  από ηθικά κριτήρια δικού του περιεχομένου), αλλά πολύ περισσότερο για κυριαρχία των πρωτογενών ζωικών ορμών, για κυριαρχία του ερωτικού πάθους με βάση τη φλόγα της σάρκας, το ασυγκράτητο ποτάμι του ερωτικού πάθους και χωρίς καμία δέσμευση ηθικού περιεχομένου. Η Κάρμεν δεν ήταν απλώς αντισυμβατική στις ερωτικές της προτιμήσεις και στην ερωτική της έκφραση. Περισσότερο ακόμη δεν ήταν πιστή (loyal) στις ερωτικές της επιλογές, αλλά "ήγετο και εφέρετο" απ' τις ερωτικές της παρορμήσεις, που ποδοπατούσαν τις ηθικές δεσμεύσεις συνειδητά. Γι' αυτό και αποδεικνυόταν καταστρεπτική για τη ζωή των ανδρών, απ' την στιγμή που την ερωτεύονταν.

Βέβαια, στην περίπτωση γυναίκας, αυτή η στάση ζωής θέλει περισσότερο θάρρος, ακριβώς γιατί πρέπει να σπάσει περισσότερες και πιεστικότερες συμβατικότητες και ν' αντιπαλέψει την παράδοση της πατριαρχικής υπεροχής. Ακόμη αυτή η στάση μπορεί να σταθεί και να υπάρξει σε κάθε εποχή και δεν είναι ανάγκη να τη συνδέουμε αποκλειστικά με την εποχή της γυναικείας χειραφέτησης και των προδρομικών στοιχείων της.

Η ηρωίδα - "αντι-ηρωίδα" μας δεν μπορεί να σταθεί ακριβώς ως πρότυπο ζωής και ανθρώπινων σχέσεων. Περισσότερο μπορείς να την αντιμετωπίσεις ως "οιονεί φυσικό φαινόμενο", που ακολουθεί τη δική του δυναμική, όσο καταστρεπτική και να είναι, και δεν ξέρει από ανθρώπινα ηθικά κριτήρια. Γι' αυτό και το βλέμμα μας στράφηκε και προς τη Νιτσεϊκή θεώρηση, που κατ' εξοχήν αναζητούσε αποκατάσταση και καταξίωση του πρωτογενούς δυναμικού των ζωικών ορμών, ορμών που είχαν καταπιεστεί απ' το "καλό" και τα το "κακό" των χριστιανικών διδαχών.

Ωστόσο ανθρωπολογικά θα πρέπει να επισημάνει κανείς  ότι έμεινε τελικά κάπου πιστή: στην κουλτούρα της φυλής της, δηλαδή σε μία πολιτισμική συλλογικότητα, που της προσδιόριζε και την ταυτότητά της (δεν έμενε πιστή σε άτομα, αλλά στην ίδια την παράδοση της φυλής της, δηλαδή τελικά οι συλλογικοί πολιτιστικοί όροι αποδεικνύονται ισχυρότεροι των ατομικών επιλογών).

Η επιτυχία και η συμβολή του Κώστα Βαλέτα στην προβολή του προτύπου - "αντιπροτύπου" της Κάρμεν έγκειται στο ότι στο σχετικό δοκίμιο του φώτισε επαρκώς αυτή τη δυναμική του χαρακτήρα της, που ανατρέπει τις κοινωνικές και ηθικές συμβάσεις και αναδεικνύει το αυθεντικό "ζωικό" στοιχείο της. Επίσης κατέδειξε γιατί γοήτεψε τον Ευρωπαϊκό κόσμο, ακριβώς γιατί διαμορφώθηκε ως σύμβολο αυτού ακριβώς που  του έλειπε , δηλαδή της ατίθασης  και  ασυμβίβαστης ζωικής ορμής, που βρισκόταν φυλακισμένη στο δίπολο "καλού-κακού" της "πολιτισμένης" χριστιανικής Ευρώπης. Η επιτυχία του Κ.Β. έγκειται στο ότι ανέδειξε και πραγματεύθηκε θετικά και ειλικρινά το σύμβολο της "αντάρτισσας καρδιάς" της ηρωίδας του Μεριμέ και του αχαλιναγώγητου πάθους της.